Зорлық-зомбылық түрлері. Неліктен зорлық-зомбылық орын алады

1. Зорлық-зомбылық түрлері

Зорлық-зомбылық түрлері

• Физикалық зорлық-зомбылық;
• Жыныстық зорлық-зомбылық;
• Эмоционалды зорлық-зомбылық;
• Экономикалық зорлық-зомбылық;
• Ересек құрбанына бақылау жасау үшін балаларды пайдалану.

Отбасындағы физикалық зорлық-зомбылық: • Денеге физикалық әсер ету, оның ішінде-ауырсынуды тудыру (шапалақтау ,тебу, жұдырықтасу және т. б.); • Қауіпті жағдайларды қасақана жасау (оның ішінде-көлік құралын басқару кезіндегі қасақана абайсыздық); • Адамдарға заттарды лақтыру; • Қарумен қорқыту; • Үй жайдан шығуға тырысқанда кедергілер жасау; • Адамды қауіпті жерлерде қалдыру; • Қажет болған жағдайда көмек көрсетуден бас тарту; • Медициналық көмекке жүгінуге тыйым салу; • Толық немесе ішінара ұйқының болмауы / ұйықтауға кедергі жасау; • Отбасы үшін қажетті азық-түлік пен басқа да тауарларды сатып алудан бас тарту; • Адамның жеке мүлкіне зиян келтіру; • Басқа туыстарына және/немесе достарына зиян келтіру қаупін төндіру 4 . Физикалық зорлық-зомбылық - зорлық-зомбылықтың ең кең таралған түрі. Жүргізілген зерттеулерге сәйкес, біздің еліміздегі әйелдердің 30-40% – на жақын ер адамдардан - қазіргі немесе бұрынғы күйеуі, сүйіктісі тарапынан физикалық зорлық-зомбылыққа ұшыраған. Ал әрбір бесінші әйел үнемі жұбайының зорлық-зомбылығына ұшырайды, ол жиі ұрып-соғумен, жарақаттармен сипатталатын күш көрсету арқылы нәтижесінде медициналық мекемеден және полициядан көмек сұрауға мәжбүрлейді. Бірақ физикалық зорлық-зомбылық зорлық-зомбылықтың жалғыз түрі емес. ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша: қорлау мен қорқыту негізінде физикалық зорлық-зомбылық құрбандарды (97%), ал тұрмыстық зорлық-зомбылық жағдайында жыныстық қысым көргені (31%) және экономикалық зорлық-зомбылықтан зардап шеккендері (28%)5. Жыныстық зорлық-зомбылық: -тұрақты жыныстық қысым; -жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу: күш қолдану, қорқыту немесе бопсалау (әйел үшін қолайсыз формада зорлау; басқа адамдардың қатысуымен, балалармен немесе үшінші тұлғалармен жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу; жыныстық қатынасқа физикалық мәжбүрлеу немесе жыныстық сипаттағы әрекеттер арқылы жәбірленушінің денсаулығына зиян келтіру және т.б.). Отбасындағы зорлық-зомбылық жағдайында жыныстық зорлық-зомбылық жиі кездесетініне қарамастан, некедегі зорлау әлі де көптеген адамдар байқағысы келмейтін қылмыс болып табылады. Психологиялық зорлық-зомбылық: - Үнемі сын айту, айқайлау немесе ренжіту; - Сезімдерді елемеу; - Дүниетанымын көпшілік алдында мазақ ету; - Үйден шығуға тыйым салу; - Өтірік пен келіспеушілікті қолдану арқылы - манипуляциялар ; - Адамдармен бірге қоғамға шығуға құлықсыздық; - Туыстарымен және достарымен сөйлесуге тыйым салу; - Телефонды пайдалануға тыйым салу; - Бөгде адамдардың алдында адамды қорлау; - Аңду; - Өзі кетемңн деп қорқыту немесе адамды үйден қуып жіберу қаупі бар6. Зорлық-зомбылықтың маңызды аспектісі - қорлаушының құрбанды оқшаулауы. Бұл құрбанның әлеуметтік ортасы мен ең жақын адамдарымен қарым-қатынасын біртіндеп бұылатындығынан көрінеді. Ол бірден емес, біртіндеп жасалады. Психологиялық зорлық-зомбылық өте жиі кездеседі және отбасындағы зорлық-зомбылықтың барлық жағдайларында көрініс табады. Егер зорлық-зомбылық қайталанса, бұл қатты психологиялық азапқа, жарақаттан кейінгі күйзеліске, депрессияға, тұрақты қорқыныш сезіміне және кейде одан да ауыр зардаптарға әкеледі – мысалы, суицид, т.б. Отбасындағы экономикалық зорлық-зомбылық:

• қажет болған жағдайда асыраудан бас тарту;

• табыстарды жасыру;

• жеке қажеттіліктерге жалпы ақшаны жұмсау;

• қаржылық шешімдердің көпшілігі өз бетінше қабылданады - мысалы, азық-түлік сатып алу кезінде балалардың немесе әйелдің қажеттіліктері ескерілмейді, нәтижесінде балалар өздерінің жасына сәйкес тамақ, киім ала алмайды; әйелі жасаған сатып алулары үшін чектермен есеп беруі керек және т. б.7 Эмоционалды зорлық-зомбылық Эмоционалды және сөзбен зорлық-зомбылық көрсету біздің өмірімізде өте танымал. Бірақ көбісі оны зорлық-зомбылық ретінде қабылдамайды. Мұндай зорлық-зомбылық дөрекі сөздермен, айқайлаумен, қорқытумен, дауыстың жоғарылауымен көрінеді. Бұл зорлық-зомбылық, егер:

• адам басқа адамның жеке басы мен қадір-қасиетін төмендететін сөздерді қолданса. Мұндай сөздерге мектепте берілген лақап есімдерді де жатқызуға болады, олар жиі қорлайтын сипатта болады;

• бір адамның екіншісіне айтқан сөздерінде " егер сіз мұны тағы бір рет айтсаңыз, мен сізді өлтіремін!", "Бұл сізге жайдан - жай өтпейді!", "Тек біреуге айтып көр, мен сені ұрамын!». Бұл сөздер адамда қорқыныш тудырады, оны үндемеуге мәжбүр етеді, яғни зорлық-зомбылықты жүзеге асыратын, өзін тыныш және қауіпсіз сезінетін және өзінің зорлық-зомбылығын қайталай алатын адам; -бір адам екіншісіне көмектесуден, қолдаудан, мақтаудан бас тартады, бұл басқа адамды қажетсіз сезінуге, "бос орын"сезінуге әкеледі, сөйлесуден бас тартады;

• сізге таңдаған және жақсы көретін адамдармен кездесуге және дос болуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан ата-аналар басқа туыстарымен кездесуге және араласуға тыйым сала алады, ажырасқан ата-аналар ата-аналарының бірін көруге рұқсат бермейді8. Ересек құрбанды бақылау үшін балаларды пайдалану:

• балаларға физикалық немесе жыныстық зорлық-зомбылық жасау; балаларды кепілге алу ретінде пайдалану;

• балаларды ересек құрбандарға физикалық және психологиялық зорлық-зомбылық жасауға мәжбүрлеу;

• ересек құрбанды бақылау үшін балаларға баруды пайдалану;

• "сен жаман анасың, өйткені жұмыс істегің келеді" және т. б. сияқты сөздермен қорлау.

2. Неліктен зорлық-зомбылық орын алады

Зорлық-зомбылық кейбір жеке әрекеттердің немесе белгілердің жиынтығынан әлдеқайда күрделі құбылыс. Әйелдерге зорлық-зомбылық жасайтын ер адамдар қандай да бір әлеуметтік тапқа жататындығы, әлеуметтену процесіндегі зорлық-зомбылық тәжірибесі немесе алкогольге тәуелділік сияқты қандай да бір белгілер бойынша жіктелмейді. Бұл белгілердің барлығы зорлық-зомбылықпен бірге жүруі мүмкін, бірақ оның себебі емес. Кез — келген әлеуметтік ортадан шыққан ер адам мас күйінде де, байсалды түрде де зорлық әрекет жасай алады. Әдетте жәбір көрсетушілер қарапайым адамдар, оларды сыртқы пішінінен тану мүмкін емес. Көптеген жағдайларда олар туралы ешкім тіпті олар бұған қабілетті деп ойламайды. Ерлі-зайыптылардың зорлық-зомбылығының барлық жағдайларын түсіндіру үшін қолдануға болатын бірде-бір теориялық түсініктеме жоқ. Төменде зорлық-зомбылықты қолдануға ықпал ететін кейбір факторлар келтірілген, бірақ әрқашан бұл тізім толық емес екенін және әйелдерін ұрып-соғатын көптеген ер адамдар осы факторлардың ешқайсысын көрсетпейтінін және олардың әлі де зорлық-зомбылық көрсететінін ескеру қажет.

Оқшаулау

Оқшаулау - әлеуметтік және эмоционалды болуы мүмкін. Көбінесе бұл қарым-қатынастан қорқу, қызғаныш, басқара алмайтын ашуланшақтық және т.б. ер адамдарда "еркектік" туралы стереотиптік түсінік көбінесе басқа еркектермен де, әйелдермен де эмоционалды қарым-қатынас орнатуға кедергі келтіреді. Мұндай жағдайларда әйелдермен қарым-қатынас жыныстық өктемдікке және өзін-өзі көрсетуге деген ұмтылысқа байланысты болуы мүмкін. Бұл жағдайда ер адам жыныстық қатынасты өзінің тұрақсыз өзін-өзі бағалауын арттыратын агрессия әрекеті ретінде пайдаланады. Ер адам өзін ер адам сияқты ұстауы керек деп санайды, тіпті оны қаламаса да.

Стресс

Жұмыссыздық, жұмысқа қанағаттанбау, жұмыстағы шамадан тыс жүктеме, сондай-ақ жұбайының шындыққа жанаспайтын үміттері белгілі бір жағдайларда компенсаторлық зорлық-зомбылыққа әкелуі мүмкін. Ажырасу кезіндегі әсіресе маңызды, өйткені ажырасудың күйзелісі кезінде зорлық-зомбылық реакциялары көбінесе бұрын-соңды зорлық-зомбылық көрсетпеген (және болашақта зорлық-зомбылық көрсетпейтін) ер адамдарда пайда болады. Көптеген зерттеушілер әйелдің жүктілігі кезінде зорлық-зомбылық басталады немесе күшейеді деп болжайды. Мысалы, қызғаншақ адам іштегі баласын өзінің баласы ма деген күмәнмен әйелін азаптай бастауы мүмкін. Сондай-ақ, ер адам бала туылғаннан кейін әйелдің назары мен қамқорлығы ер адамнан балаға ауысады деп қорқады деген болжамдар да бар. Сонымен қатар, ер адам балалық шағындағы өз анасына айта алмаған, білдіре алмаған сезімдерін белсендіре түсуі мүмкін. Әйел жүктілік кезінде әдеттегіден аз тұрақты әрекет ете алатындықтан (көп жылау, ренжіту және т.б.), әдеттен тыс стресс екі жаққа да қатты әсер етуі мүмкін.

Отбасындағы рөлінде орындалмаған үміттер

Егер ер адам әлеуметтік жағынан әйелге қарағанда төмен болса, ол өзін басым рөл атқармайтынын сезінеді және жағдайды өзінің еркектік қасиетіне қауіп ретінде сезінеді. Ол қорлау мен дәрменсіздік сезімін зорлық-зомбылықпен өтеуге тырысады.

Жалған қабылдау

Бейтарап қарым-қатынасты ер адам қауіпті немесе қорлайтын деп қабылдауы мүмкін; қарым — қатынасқа қатысатын адамдардың дұшпандық немесе селқостық танытуы (мысалы, егер әйел он бес минутқа кешігіп қалса, ер адам оны басқа біреумен қашып кетті деп ойлайды).

Қарым-қатынастағы қиындықтар

Өз ойларын, сезімдерін және тілектерін білдірудегі қиындықтар. Ер адамға әңгімелесушіні тыңдап, өз ойын ашық айту қиын, сондықтан ол іштегі сезімдерін тек жұдырық арқылы білдіре аламын деп ойлайды.

Өзін-өзі бағалаудың төмендігі

Қорлау мен дәрменсіздік сезімі. Зорлық-зомбылық жасау арқылы өз әлсіздігін жасырамын деп ойлпйды.

Тәуелділік (көбінесе ана мен баланың қарым-қатынасына ұқсайды)

Көбінесе бұл тәуелділіктің нәтижесі "тарту-итеру" әсері болады. Бір жағынан, ер адам оны тастап кетуі мүмкін деп қорқады; екінші жағынан, ол қашықтықты ұстауға және қашуға мүмкіндік іздейді. Нәтижесінде, әйел ер адам қалаған кезде жақындықты қалауы керек деп ойлайды. Ер адамда үнемі бақылауда ұстау қажет деген және қызғаныш сезімі пайда болады.

Өзін-өзі ақтаудың қорғаныс механизмі

Адам өзін және басқаларды жағдайдың шындыққа қарағанда онша ауыр еместігіне сендіруге тырысады:" Мен оны сәл ғана итеріп жібердім"," Мұндай жағдай жиі бола бермейді","Ол одан зардап шеккен жоқ". Ер адам өзінің зорлық-зомбылық мінез-құлқының теріс нәтижелері болуы мүмкіндігіне сенуден бас тартады. Жағдайдың ауырлығын төмендетуге тырысумен қатар, ер адам айыптау тактикасын қолданады: әйелдің өзі арандатқан, өзі агрессивті, өзін дұрыс ұстамаған ("сүйетін әйелі олай жасамас еді"). "Таяқ жегісі келетін" әйелдерді ұрып-соғу, себебі олар қатынасты бұзбайды, кетіп қалмайды деген аңыз кең таралғанымен, бұл миф шындықтан алыс.

Балалық шақта зорлық-зомбылыққа ұшырау

Көптеген зерттеулер әйеліне қатысты қатыгездік көбінесе зорлық-зомбылық болған отбасында өскен ер адамдарға тән екенін атап көрсетеді. Ер адам мұның дұрыс емес екенін түсінсе де, қиын жағдайларды шешудің тиімді баламасын таба алмайды. Бірақ мұндай мәлімдемелерге қарамастан, автоматты тәуелділік әлі де жоқ және статистикалық тұрғыдан мұндай тәуелділік барлық зорлық-зомбылық жағдайларының 50-60 пайызында ғана дәлелденген.

Алкоголь / есірткі

Зорлық-зомбылықтың себебі алкогольді/есірткіні теріс пайдалану деп жиі айтылғанымен, олай емес. Керісінше, алкогольді ішу кедергілерді жояды және осылайша мінез-құлықты бақылауға деген ынтаны төмендетеді. Кейбір ер адамдар алкогольді соққыны жеңілдету үшін қолданғанын мойындайды. Алкогольді теріс пайдалану зорлық-зомбылықтың себебі болмаса да, оны ақтау ретінде жиі қолданады (мысалы,"мен не істеп жатқанымды түсінбедім"). Алкогольді және т.б. заттарды теріс пайдалану зорлық-зомбылықтың себебі емес. Дегенмен, 65-80% жағдайда алкоголь зорлық-зомбылықпен байланысты. Зорлық-зомбылық көрсететін ер адамдар көбінесе өз әрекеттерін алкогольді теріс пайдалану арқылы ақтайды, бірақ олар кінәлі емеспін, ол алкоголь гой деп мәлімдейді, бұл жерде бір-бірін нашарлататын екі мәселе (зорлық-зомбылық пен алкоголизм) туралы айту орынды. Зорлық-зомбылыққа ұшыраған адам маскүнем болуы мүмкін, бірақ бұл басқа мәселе, яғни ол маскүнем өзі зорлық-зомбылыққа бейім адам. Екі мәселе де назар аударуды қажет етеді.

Мақалада келесі материалдар пайдаланылды:

• Шеляг Т.В. Социальная работа с семьей / Т.В. Шеляг. – М.: Институт социальной работы, 2008. – С. 8
• Писклакова М. Анатомия насилия / М. Писклакова, А. Синельников - М.: Проспект, 2001. – С. 35.
• Жуков В.И.Социальная работа с женщинами, подвергшимися насилию / В.И. Жуков– М.: Союз, 2008. –С. 303.
• Забадыкина Е. Помощь жертвам домашнего насилия / Е. Забадыкина –М.: Центр «АННА», 2000. - С. 113.
• https://gender.stat.gov.kz/page/frontend/detail?id=85&slug=-70&cat_id=4&lang=ru
• Сулимова Т.С. Российская энциклопедия социальной работы/ Т.С. Сулимова – СПб.: Питер, 2005. – С. 98.
• Холостова Е.И. Социальная работа с семьей / Е.И. Холостова. – М.: Союз, 2007. –С. 208
• Всемирный доклад о насилии и здоровье, ВОЗ 2002, Женева, стр. 5: http://whqlibdoc.who.int/hq/2002/9241545615.pdf
• Гулина М.А. Словарь справочник по социальной работе/ М.А. Гулина –Спб.:Питер, 2010 - С.43.